Parafia św. Antoniego z Padwy

Pierwsze wzmianki o organach z parafii świętego Antoniego w Chorzowie znajdujemy jeszcze przed wybudowaniem świątyni, kiedy to zakłady organmistrzowskie, jak np. Fabryka Organów Stanisława Krukowskiego i jego Syna z Piotrkowa Trybunalskiego dowiadując się o budującym się kościele, proponowali montaż organów[1]. Na kolejną informację natrafiamy pod datą 12 listopada 1934 r., kiedy władze województwa śląskiego zakupiły od Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Tarnowskich Górach za 1750 zł 2-manuałowy (+pedał), 5-registrowy instrument[2]. Inne źródła podają, że organy były 3-registrowe, i że w roku 1948 rozbudowano je o kolejne 4 registry[3]. Za wersją 3-registrowego instrumentu przemawia notatka o rozbudowie z kroniki parafialnej, w której czytamy: „Korzystając z nadwyżki zebranych ofiar na budowę ogrzewania w kościele zgodnie z uchwałą Rady Parafialnej i zezwoleniem Kurii Diecezjalnej rozbudowano nasze małe 3-registrowe organy o dalsze cztery registry. Zamontowano też silnikową dmuchawę powietrza. Pracę tę wykonał organmistrz Zbigniew Zając z Zabrza w miesiącach wiosny”[4]. Instrument ten, jak na parafię tej wielkości i kościół o takich gabarytach, był dalece niewystarczający, nawet po rozbudowie. Na kolejną rozbudowę organy musiały czekać 14 lat, a to dlatego, że jeszcze w latach 50. XX w. kasa parafialna była w „opłakanym stanie”[5], co wynikało z nadwerężenia funduszy kościelnych budową kościoła filialnego[6].

Po 1948 a przed rokiem 1966 (Źródło - Archiwum parafii świętego Antoniego w Chorzowie)

Z listu Zakładu Organów Leona Michalika ze Świętochłowic, datowanego na dzień 7 lutego 1960 r., wiemy, że planowane było wykonanie nowego magazynu powietrznego[7]. Nie wiadomo, czy do wymiany doszło, a jeśli tak, to kto był jej wykonawcą. Nowy magazyn powietrzny był przystosowany do zamontowania nożnego czerpaka klinowego[8]. Czy czerpak ten miał służyć tylko w sytuacjach awaryjnych, czy został wbudowany ze względu na obecność w parafii osoby pełniącej funkcję kalikanta[9], nie wiadomo. Należy jednak sądzić, że był to dodatkowy napęd organowy, ewentualnie że kalikant był potrzebny do czasu rozbudowy organów w 1948 r.

Podczas wizytacji kanonicznej przeprowadzonej w parafii w dniach 10–11 czerwca 1962 r., ówczesny ordynariusz bp Herbert Bednorz w jednej z wytycznych powizytacyjnych nakazał ufundować parafii nowe organy, względnie rozbudować stare[10].

2 (Źródło - Archiwum parafii świętego Antoniego w Chorzowie, Skoroszyt B33 Organy)

Dnia 25 czerwca 1962 r. Warsztat Instrumentatorski Wacława Biernackiego z Warszawy przedstawił ks. proboszczowi Józefowi Kempińskiemu kosztorys przedwykonawczy na budowę organów 42-głosowych o 3 manuałach i pedale systemu elektrycznego[11]. W przedstawionym wtedy projekcie przewidziano I i II manuał o 58 tonach,[12] III o 70 tonach oraz pedał o zakresie 30 tonów[13]. W projekcie tym, jak i w poprzednim, uwzględniono również montaż nożnego czerpaka klinowego, w razie braku dopływu prądu do silnika wentylatora[14]. Realizacja tego projektu miała trwać 2 lata, a jej koszt miał wynieść 1 mln 58 tys. zł[15].

Ksiądz proboszcz Józef Kempiński chciał przeprowadzić budowę organów tanio i solidnie. Świadczy o tym między innymi list do bpa Józefa Kurpasa, z dnia 23 listopada 1963 r., w którym prosi o podanie „cennika” z krajów zachodnich oraz o podsunięcie elementarnej literatury dotyczącej budownictwa organowego[16]. Podobnie w liście z 6 stycznia 1964 r. do księdza prałata[17] prosił o najważniejszą literaturę oraz cennik poszczególnych części organowych[18]. Z listu tego dowiadujemy się, że ks. Kempiński planował naprawę i rozbudowę organów pneumatycznych do ok. 40 registrów, choć ze względu na zachodnie tendencje rozważał budowę traktury mechanicznej, „ale ulepszonej”[19]. Ponadto ks. Kempiński zbierał oferty od organmistrzów z całej Polski, o czym świadczy list datowany na 30 czerwca 1964 r. od budowniczego organów Józefa Sobiechowskiego z Bydgoszczy, u którego proboszcz był wcześniej osobiście[20], czy list z dnia 11 sierpnia 1964 r. do organmistrza z Wałcza, polecanego przez proboszcza z Kamienia Pomorskiego[21].

26-28 X 1973 (Źródło - Archiwum parafii świętego Antoniego w Chorzowie, Album ze zdjęciami, część (4)

W końcu dnia 30 grudnia 1964 r. ofertę swoją złożył z polecenia ks. proboszcza Ignacego Czabańskiego z Poznania budowniczy organów Bronisław Cepka z Popowa koło Wronek[22]. Ksiądz Józef Kempiński najwyraźniej był zainteresowany jego ofertą, gdyż już 13 sierpnia 1965 r. sporządzono kosztorys przedwykonawczy przebudowy i uzupełnienia obecnych wówczas 8-głosowych[23] organów na 45-głosowy instrument elektryczny, względnie pneumatyczny[24]. Według tego projektu instrument miał być wyposażony w 3-manuałowy wolno stojący kontuar. Projekt zawierał trzy wersje dyspozycji głosowych, które na życzenie zleceniodawcy mogły ulec zmianie przed rozpoczęciem budowy[25]. Przyjęto projekt pierwszy ze zmianami ks. proboszcza Piotra Sopory.

Dnia 26 października 1965 r. podpisana została między parafią św. Antoniego a firmą organmistrzowską Bronisława Cepki umowa dotycząca remontu dotychczas używanych organów[26]. Funkcję rzeczoznawcy w myśl umowy pełnił ks. proboszcz Piotr Sopora[27]. Zlecenie wykonawcze miało zostać zakończone[28] w czerwcu 1966 r.[29] Bronisław Cepka zastrzegł sobie pierwszeństwo do ewentualnej dalszej rozbudowy instrumentu[30]. Prace miały przebiegać w dwóch, względnie trzech etapach: pierwszy obejmował wykonanie 3-manuałowego kontuaru bez głosów III manuału; drugi obejmował uzupełnienie organów[31]. Z listu skierowanego do Kurii Diecezjalnej z 19 lutego 1966 r., wiemy, że proboszcz Kempiński planował przeprowadzić kapitalny remont starych organów zniszczonych w wyniku malowania kościoła, opierający się na projekcie organów pneumatycznych 24-głosowych z możliwością rozbudowy do 45 głosów[32]. Z pewnością rozbudowa kilkuregistrowego instrumentu do 45 głosów była niemożliwa. Prawdopodobne jest jednak, że części, w tym głosy, ze starych organów, zostały wykorzystane w nowych i w tym sensie można mówić o rozbudowie.

26-28 X 1973 (Źródło - Archiwum parafii świętego Antoniego w Chorzowie, Album ze zdjęciami, część (2)

Obliczeń statystycznych stropu pod organy wraz z dokładnym jego opisem technicznym dokonał w 1966 r. mgr inż. Edward Strozik z Katowic[33]. Przedstawiono trzy projekty architektoniczne chorzowskiego architekta mgr Aleksandra Franty, z których przyjęto pierwszy[34]. Projekt w niedużym stopniu został później zmieniony przez samego ks. Kempińskiego 9 czerwca 1969 r.[35]

Finansowanie remontu przebiegało w dość nietypowy sposób: parafianie zakupywali za pośrednictwem parafii piszczałki, których byli właścicielami przez 10 lat, po czym darowywali je parafii, względnie parafia je od nich odkupowała[36]. Parafia zawierała z ofiarodawcami umowy na wypadek śmierci, by piszczałki przechodziły na własność księdza proboszcza z ewentualnym obowiązkiem odprawienia jednej Mszy świętej w intencji ofiarodawcy[37].

Prace remontowe zostały rozpoczęte w końcu kwietnia 1966 r.[38] Latem 1966 r. wykonano kamienną posadzkę pod organy[39]. Pierwsze piszczałki przywieziono koleją z Bydgoszczy do Chorzowa Batorego 9 maja 1967 r.[40] Wiadomo, że w połowie roku 1968 korzystano jeszcze ze starego instrumentu[41]. Dnia 7 października 1970 r. bp Herbert Bednorz przy okazji przybycia na 25-lecie posługi duszpasterskiej proboszcza Kempińskiego poświęcił nowe organy w stanie, jaki zastał, oraz elementy do dalszej budowy[42]. Kontuar zamontowano w lipcu 1971 r.[43] Prace niestety się opóźniały. Było to spowodowane suszą w 1971 r., która stała się przyczyną rozmaitych awarii w instrumentach wybudowanych przez firmę Bronisława Cepki[44]. Bronisław Cepka zobowiązany do reperacji uszkodzonych organów przez dawaną gwarancję, budowę w parafii św. Antoniego odłożył na dalszy plan. Dowiadujemy się tego z listu datowanego na 4 października 1971 r., skierowanego do proboszcza Kempińskiego[45].

Dnia 27 września 1973 r. firma organmistrzowska Bronisława Cepki oddała instrument do użytku[46]. Przy odbiorze organów byli obecni: ks. Ernest Bujok – wizytator organów z ramienia Kurii Diecezjalnej, prof. Józef Jakac – rzeczoznawca organów, ks. Józef Kempiński – proboszcz, ks. Bronisław Byrtka – wikariusz, z ramienia zaś firmy Zbigniew Tyrka i Marek Cepka – syn organmistrza[47]. Zdaniem odbiorców, „organy zostały odbudowane zgodnie z przedstawioną przez firmę dyspozycją i opisem technicznym; kontuar został wykonany precyzyjnie, klawisze manuałowe i pedałowe dobrze wyregulowane. Wszystkie klucze i przyciski rejestrowe działają bez zarzutu. Lokalizacja kontuaru na niższym chórze jest pod każdym względem prawidłowa. Obudowa kontuaru, klawiatury i przyciski są czysto wykonane i cieszą oko estetycznym wykończeniem. Piszczałki, wiatrownice i miechy są sporządzone z odpowiedniego materiału, poprawnie rozmieszczone i bardzo solidnie wykonane; intonacja poszczególnych głosów jest prawidłowa, zgodna z określeniem głosów i dobrze wyważona. Siła dmuchawy i miechów jest dobrze obliczona, nie występują żadne wahania ani opóźnienia; strój organów jest bez zastrzeżeń”[48]. Według odbiorców, firma Bronisława Cepki za udane i pieczołowicie wykonane organy zasługiwała na największą pochwałę i polecenie innym[49]. Księdzu proboszczowi gratulowano wtedy tak pięknego i dobrego instrumentu, nadającego się nie tylko do funkcji liturgicznych, ale i do wykonywania koncertów[50].

Rok 2012 (Źródło - httpwww.organy.art.plinstrumenty.phpinstr_id=2315, dostęp 3 lipca 2013)

W dniach 26–28 października 1973 r. w parafii odbywała się wizytacja kanoniczna przeprowadzana przez bpa Herberta Bednorza, podczas której dokonano uroczystego poświęcenia kontuaru organowego i „reszty registrów”[51]. Na zakończenie wizytacji Józef Jakac – wykładowca Studium Organistowskiego w Katowicach oraz organista parafii świętych Piotra i Pawła w Katowicach wykonał 20-minutowy koncert organowy, podczas którego wierni usłyszeli Te Deum Maxa Regera, Praeludium własnej kompozycji wykonawcy, Alleluja z oratorium Mesjasz Geogra Friedricha Haendla oraz jeden z utworów Carla Michaela Bellmana.

Z dokumentów wizytacyjnych organów i organistów wiemy, że we wrześniu 1973 r. organy liczyły „43 głosy, w tym 5 rezerwowych”; w styczniu 1978 r. organy dysponowały 40 głosami grającymi, cała zaś rozbudowa została ukończona w 1979 r. (rozbudowa trwała zatem 13 lat; kościół wybudowano w 4 lata…)[52]. W 1984 r. organy przeszły generalne strojenie w związku z jubileuszem powstania kościoła[53]. Kolejny generalny remont miał miejsce w 1995 r., a przeprowadzony został przez firmę Bronisława Cepki[54].

W czasie remontów organów korzystano z instrumentu tymczasowego. Być może był to instrument z niedatowanej oferty Jacka Muszyńskiego z Wrocławia. Jeśli tak, to były to organy elektronowe [!] niemieckiej firmy Höhner, zaopatrzone w 9 registrów i klawiaturę nożną[55]. Ich cenę sprzedawca oszacował na ok. 95 tys. zł[56].

Dnia 7 lipca 1977 r. ks. proboszcz poprosił w liście Bronisława Cepkę, o to, by pod koniec lipca przybył do parafii i rozmontował organy z powodu planowanego malowania kościoła[57]. We wrześniu tego samego roku organy miały być zamontowane na nowo[58]. W tym czasie instrument miał zostać oczyszczony[59]. Ksiądz Kempiński przedsięwziął takie kroki najprawdopodobniej z powodu zniszczenia organów podczas poprzedniego malowania kościoła. Nie chcąc powtórzyć tego błędu, planował ich zabezpieczenie. Czy do demontażu, a potem montażu doszło, nie wiadomo. Raczej nie stosowano takiej praktyki, więc można przypuszczać, że demontażu nie było.

Ostatecznie organy parafii świętego Antoniego mają trakturę gry i trakturę registrów elektropneumatyczną, 46 głosów rozłożonych na 3 manuały i pedał[60], w manuałach po 61 tonów, w pedale zaś 32 tony. Instrument wyposażony jest w 2 dmuchawy (sekcja lewa i prawa). W lewej części organów (patrząc od strony prezbiterium) znajduje się I manuał oraz większa część pedału, w prawej – sekcje II i III manuału oraz violin bass 16′, oktawbas 8′ oraz chorałbas 4′ z sekcji pedału. W prospekcie[61] znajdziemy fragmenty głosów: pryncypałbas 16′ (P), violin bass 16′ (P), oktawbas 8′ (P), chorałbas 4′ (P) i pryncypał 8′ (I).

mgr Bolesław Dúllek

[1] Miało to już miejsce na samym początku roku 1932. Archiwum Parafii Świętej Jadwigi w Chorzowie [dalej: ApJCh], Skoroszyt 52/II: Organy 1908-1983.

[2] Archiwum parafii świętego Antoniego w Chorzowie [dalej: ApACh], Kronika parafii świętego Antoniego w Chorzowie do 1975 roku. Gdzie indziej znajdziemy, że zakupu dokonano 12 września 1934 r., za cenę 800 zł oraz, że kupcem była parafia świętej Jadwigi: ApJCh, Skoroszyt 52/II: Organy 1908-1983.

[3] ApACh, Segregator: Inwentarz. Należy się zastanowić, czy możliwe było istnienie instrumentu 2-manuałowego z pedałem o zaledwie trzech registrach. Nawet z pięcioma registrami instrument ten był bardzo nietypowy.

[4] ApACh, Kronika parafii świętego Antoniego w Chorzowie do 1975 roku.

[5] ApJCh, Skoroszyt 42/II: Ogólna korespondencja dotycząca majątku kościelnego.

[6] Kościół świętego Antoniego do roku 1957 nie był samodzielną placówką parafialną, a częścią parafii św. Jadwigi.

[7] ApACh, Skoroszyt B33: Organy.

[8] Ibidem.

[9] Kalikant – pomocnik organisty, pompujący powietrze do miechów w organach piszczałkowych.

[10] ApACh, Skoroszyt A33: Wizytacje biskupie.

[11] ApACh, Skoroszyt B33: Organy.

[12] Ton – dźwięk, w wypadku organów wydobywany za pomocą klawiszy.

[13] Ibidem. Pełna dyspozycja głosowa przedstawiała się następująco: I manuał: pryncypał 16′, pryncypał włoski 8′, bourdon 8′, salicet 8′, oktawa 4′, rurflet 4′, superoktawa 2′, tercjan 2ch, mixtura 5ch, trompet 8′; II manuał: bourdon 16′, pryncypał skrzypcowy 8′, klarnet labialny 8′, gemshorn 8′, prestant 4′, holflet 4′, piccolo 2′, kwinta 1 1/3′, kornet 4ch, vox humana 8′; III manuał: koncertflet 8′, kwintadena 8′, aeolina 8′, vox coelestis 8′, róg nocny 4′, bachflet 4′, nasard 2 2/3′, flet leśny 2′, tercja 1 3/5′, sifflet 1′, cymbel 3ch, obój 8′, ranket 4′; pedał: kontrabas 16′, violinbass 16′, subbas 16′, oktawbas 8′, fletbas 8′, chorałbas 4′, rożek 2′, mixturbas 4ch, puzon 16′; rejestry pomocnicze: manuał I do pedału, manuał II do pedału, manuał III do pedału, manuał II do I, manuał III do I, superoktaw manuału III do I, suboktaw manuału III do I, manuał III do II, superoktaw manuału III do II, suboktaw manuału III do II, tremolo manuału II, tremolo manuału III; przyciski połączeniowe: piano, forte, tutti, pleno, rejestry główne, crescendo-decrescendo, wolna kombinacja I, wolna kombinacja II, wolna kombinacja III, wolna kombinacja IV, automat pedału, kasownik; klapy nożne: crescendo-decrescendo, echo manuału II, echo manuału III; przyciski połączeniowe nożne: pleno, wolna kombinacja I, wolna kombinacja II, wolna kombinacja III, wolna kombinacja IV, kasownik.

[14] ApACh, Skoroszyt B33: Organy.

[15] Ibidem.

[16] Ibidem.

[17] Nie podaje nazwiska. Można przypuszczać, że chodzi o Romualda Raka.

[18] ApACh, Skoroszyt B33: Organy.

[19] Ibidem.

[20] Ibidem.

[21] Ibidem.

[22] Ibidem.

[23] Co przemawia znowu za tym, że instrument pierwotnie był 4-registrowy.

[24]ApACh, Skoroszyt B33: Organy.

[25] Ibidem. Pełne dyspozycje głosowe poszczególnych projektów przedstawiały się następująco: Projekt 1: I manuał: bourdon 16′, pryncypał 8′, flet koncertowy 8′, gamba 8′, flet kryty 8′, oktawa 4′, flet koniczny 4′, oktawa 2′, kwinta 1 1/3′, cornet 3ch, mixtura 4–5ch, trąba 8; II manuał: pryncypał skrzypcowy 8′, salicjonał 8′, flet rurkowy 8′, blokflet 4′, prestant 4′, kwinta 2 2/3′, tercja 1 3/5′, flet leśny 2′, mixtura 4 ch., krzywy róg 8′, ranket 16′; III manuał: quintaton 16′, gemshorn 8′, flet łagodny 8′, aeolina 8′, nocny róg 4′, pryncypał 4′, schwegel 2′, piccolo 1′, cymbel 3ch, harmonica 3ch, obój 8′; pedał: pryncypałbas 16′, violin 16′, subbas 16′, quintbas 10 2/3′, oktawbas 8′, fletbas 8′, cello 8′, chorałbas 4′, róg nocny 2′, piffaro 4+2, puzon 16′; przyciski ręczne: wolna kombinacja I, wolna kombinacja II, wolna kombinacja III, piano, mezzo forte, forte, fortissimo, tutti; przyciski nożne: general tutti, wyłącznik suprów, wyłącznik łączników, wyłącznik języków, wyłącznik mixtur, wyłącznik crescendo, łącznik I do pedału, łącznik II do pedału, łącznik III do pedału. Projekt 2: I manuał: kwintadena 16′, pryncypał 8′, flet koncertowy 8′, gamba koniczna 8′, oktawa 4′, flet koniczny 4′, flet leśny 4′, cornet septime 4ch, mixtura 7ch, trąba 8′; II manuał: flet kryty 8′, quintaton 8′, prestant 4′, nasard 2 2/3′, oktawa 2′, oktawiana 1′, tercja 4/5′, cymbel 1/3′, mixtura 8 ch, schalmei 4′; III manuał: bourdon 16′, pryncypał fletowy 8′, flet wiklinowy 8′, vox coelestis 8′, oktawa 4′, koppel flet 4′, flet płaski 2′, tercflet 1 3/5′, sifflet 1 1/3′, mixtura harmonic 4ch, dulcian 16′; pedał: pryncypałbas 16′, subbas 16′, quintbas 10 2/3′, oktawbas 8′, basflet 8′, flet pomorski 4′, gemshorn 8′, mixtura 5 1/3′, nocny róg 2′, trąba 8′, dulcian 16′, puzon 16′. Projekt 3: I manuał: prynypał 16′, pryncypał 8′, flet kryty 8′, salicjonał 8′, flet podwójny 8′, flet koniczny 4′, oktawa 4′, oktawa 2′, kwinta 2 2/3′, cornet 3ch, mixtura 5ch, trąba 8′; II manuał: pryncypał fletowy 8′, gamba 8′, quintaton 16′, flet rurkowy 8′, prestant 4′, flet minor 4′, nasard 2 2/3′, flet leśny 2′, kwinta 1 1/3′, mixtura harmonic 3ch, dzwonki 2+1ch, obój 8′; III manuał: flet łagodny 16′, viola d’amore 8′, dulcian 8′, flet kryty 8′, salicjonał 8′, nocny róg 4′, pikolo 1′, sesquialtera 2 2/3+1 3/5′, cymbel 3ch, schwegel 2′, vox humana 8′; pedał: pryncypałbas 16′, violino 16′, subbas 16′, cello 8′, nasard 5 1/3′, chorałbas 4′, basflet 8′, oktawbas 8′, nocny róg 2′, puzon 16′.

[26] ApACh, Skoroszyt B33: Organy.

[27] Ibidem.

[28] Najprawdopodobniej rozbudowa miała się wtedy rozpocząć, a nie zakończyć.

[29]ApACh, Skoroszyt B33: Organy.

[30] Ibidem.

[31] Ibidem.

[32] Ibidem.

[33] Ibidem.

[34] Ibidem.

[35] Ibidem.

[36] Ibidem.

[37] Ibidem.

[38] Ibidem. Zob. przyp. 29.

[39] ApACh, Kronika parafii świętego Antoniego w Chorzowie do 1975 roku.

[40] ApACh, Skoroszyt B33: Organy.

[41] ApACh, Skoroszyt A33: Wizytacje biskupie.

[42] ApACh, Album ze zdjęciami, część 1; ApACh, Kronika parafii świętego Antoniego w Chorzowie do 1975 roku.

[43] ApACh, Skoroszyt B33: Organy.

[44] Ibidem.

[45] Ibidem.

[46] Ibidem.

[47] Ibidem.

[48] Ibidem.

[49] Ibidem.

[50] Ibidem.

[51] ApACh, Album ze zdjęciami, część 1.

[52] ApACh, Skoroszyt A33: Wizytacje biskupie.

[53] Ibidem.

[54] Ibidem.

[55] ApACh, Skoroszyt B33: Organy.

[56] Ibidem.

[57] Ibidem.

[58] Ibidem.

[59] Ibidem.

[60] Ostatecznie pełna dyspozycja głosowa przedstawia się następująco: I manuał: trąbka 8’, mixtura 5 ch, cornet 4 ch, kwinta 1 1/3′, oktawa 2’, oktawa 4’, flet koniczny 4’, pryncypał 8’, dulcian 8’, flet koncertowy 8’, flet kryty 8’, flet pomorski 16’; II manuał: flet rurkowy 8’, salicjonał 8’, pryncypał rogowy 8’, blokflet 4’, prestant 4’, kwinta 2 2/3′, flet leśny 2’, tercja 1 3/5′, mixtura 4 ch, krzywy róg 8’, ranket 16’; III manuał: obój 8’, cymbel 3 ch, tercja 4/5′, piccolo 1’, harmonika 3 ch, blokflet 2’, pryncypał 4’, róg nocny 4’, flet koniczny 8’, flet łagodny 8’, kwintaton 16’, aeolina 8’; pedał: puzon 16’, mixtura 3 ch, okaryna 2’, chorałbas 4’, cello 8’, fletbas 8’, oktawbas 8’, kwintbas 10 2/3′, violin bass 16’, pryncypałbas 16’, subbas 16’; łączniki: subb III–I, subb II–I, subb III–II, supper II–I, supper III–I, supper III–II, łącznik III–II, łącznik III–I, łącznik II–I, III–pedał, II–pedał, I–pedał; registry zbiorowe: wolna kombinacja A, wolna kombinacja B, wolna kombinacja C, wolna kombinacja D, kasownik, tutti, pleno, craescendo, automat pedału; dźwignie nożne: wolna kombinacja A, wolna kombinacja B, wolna kombinacja C, wolna kombinacja D, tutti, kasownik, pleno, crescendo, wałek pleno, pedał craescendo, I do pedału, II do pedału, III do pedału, II do I, III do II, wyłącznik subb-supper; osobne wyłączniki języczków: omnes, puzon 16’, trąba 8’, obój 8’, róg 8’, ranket 16’.

[61] Prospekt – frontowa elewacja zewnętrznej obudowy organów, którą stanowi przednia wyeksponowana część szafy organowej.